Τόποι, σώματα, βιώματα, μνήμες

Κείμενο

Στα τέλη Αυγούστου του 2017 και εν μέσω μιας έντονης επαγγελματικής υποχρέωσης που προϋπόθετε την φυσική μου παρουσία στο γραφείο μου στη Θεσσαλονίκη, αντιξόως βρέθηκα σε ένα διαφορετικό εργασιακό περιβάλλον. Σε ένα αλώνι μεσούσης της πυρετώδους διαδικασίας του τρύγου της σταφίδας, καθώς χρειάστηκε να αναπληρώσω την υπέρτατη συμβολή της μητέρας μου, που έλειπε λόγω θεμάτων υγείας. Κάπου εκεί, μεταξύ απλώματος1 και ανάμεσα στις στράτες2, χρειάστηκε να απαντήσω σε ένα σημαντικό τηλεφώνημα σχετικό με τη διεκπεραίωση μιας έκθεσης που είχα αναλάβει εκείνη την περίοδο. Κλείνοντας το τηλέφωνο έβγαλα μια φωτογραφία το γεμάτο με την απλωμένη σταφίδα αλώνι. «Από τις πιο σημαντικές εικαστικές εγκαταστάσεις για τις οποίες έχω δουλέψει», χαμογελώντας έγραψα, στέλνοντας τη φωτογραφία στη συνάδελφο. Λίγες μέρες αργότερα και κάτω από τον πεύκο της αυλής, γράφω για την καλλιτέχνη της οποίας την έκθεση προετοίμαζα, «Η Anna Mendieta πάλεψε να διερευνήσει τις δυνατότητες του σώματος προτείνοντας τη συμβολική επιστροφή στην μήτρα της γης, αναδεικνύοντας τις βαθιές πτυχές της πνευματικής αλλά και φυσικής σχέσης που έχει ο άνθρωπος με τη μητέρα γη.» Αυτή η σχέση του σώματος με τη γη, όπου το πρώτο κατά κάποια έννοια ενσωματώνεται στο δεύτερο, αποτελεί τη βασική προϋπόθεση στη διαδικασία κάθε ενασχόλησης με τη γη και τους καρπούς της, υπερβαίνει σχεδόν τα φυσικά όρια, ανάγεται σε πράξη ιερή και πνευματική, θέτοντας καίρια ερωτήματα σχετικά με τη συμβίωση του ανθρώπου με τη γη, την οργανική σχέση που αναδύεται μεταξύ των δύο μέσα από τη χειρωνακτική πράξη, ενώ ταυτόχρονα μας υπενθυμίζει το αρχέγονο της ζωής.
Ο τόπος, από την άλλη, υπερβαίνει και δεν περιορίζεται μόνο στη γεωγραφική και φυσική υπόσταση, αλλά αναφέρεται και σε μια πιο διευρυμένη και δυνητική έννοια. Ο τόπος έχει τη μαγική ιδιότητα να επαναφέρει στη μνήμη εμπειρίες και βιώματα, να ενεργοποιεί βαθύτερες ιστορίες και εικόνες, να μεταβάλλεται και να διαστρωματώνεται από τον ανθρώπινο παράγοντα μέσα από την επαφή και την ώσμωση, μέσα από τις συναναστροφές και τις μετακινήσεις, τις συγκλίσεις προσώπων και πραγμάτων του χθες και του σήμερα. O αποχωρισμός και η απώλεια από τον τόπο αναδεικνύει πιο έντονα τη στενή και ισχυρή σχέση του τόπου με την ταυτότητα και τον ψυχισμό, ενώ τα σημάδια και οι αναμνήσεις που αφήνει, μένουν ανθεκτικά και ανυπέρβλητα μέσα στο χρόνο.
Η τέχνη, όπως και ο τόπος, είναι μια συνθήκη συσσωρεύσεων και συσχετισμών, προϋποθέτει μια διαλεκτική ανάμεσα στην ατομική και τη συλλογική μνήμη, φέρει μια άκρως φορτισμένη σημειολογία, αναζωπυρώνοντας και προκαλώντας ταυτόχρονα συγκινήσεις και συναισθήματα. Αναλογιζόμενη τα έργα του Αιγιώτη ζωγράφου Πάνου Φειδάκη με τις αναπαραστάσεις των από τη σταφίδα μωβ αλωνιών στο Πετροβούνι της Αχαΐας, αντιλαμβάνομαι ότι συγκροτούν και αποκαλύπτουν πολυεπίπεδες αφηγήσεις. Ανακαλούν αγαπημένες αναμνήσεις από το δικό μου Πετροβούνι, εικόνες οικογενειακής θαλπωρής υπενδεδυμένες με γέλια, συζητήσεις, εξιστορήσεις, τραγούδια, αξέχαστα διαπεραστικές μυρωδιές. Παρόλο που η ανθρώπινη παρουσία σε αυτά τα έργα του Φειδάκη απουσιάζει, στην πραγματικότητα το ανθρώπινο ίχνος διαδραματίζει τον πρωταρχικό ρόλο. Σε αυτά τα σκηνικά είναι που υπονοούνται και αποτυπώνονται ηχηρά η παρουσία του ανθρώπου, ο μόχθος, η χειρωνακτική εργασία, η χαρά της δημιουργίας και το αίσθημα πλήρωσης για την ανταπόδοση της γης. Επιπροσθέτως, το βίωμα και η μνήμη καθρεφτίζονται πιστά σε τέτοιες εικόνες, είτε ζωγραφικές είτε πραγματικές. Η ‘εικαστική εγκατάσταση’ -στην οποία αναφέρθηκα προηγουμένως- εμπεριέχει μέσα της οργανικά όλα τα παραπάνω στοιχεία, τα οποία διατηρούν ταυτόχρονα με έναν ιδιαίτερο τρόπο την αυτονομία τους. Επιπλέον, αποτελεί αναπαράσταση μιας νοσταλγικής ανάκλησης του παρελθόντος, καλώντας μας παράλληλα να επαναπροσδιορίσουμε τον τρόπο με τον οποίο αντιμετωπίζουμε τη σχέση μας με τη φύση, το χρόνο και τους ανθρώπους. Προπάντων όμως, αναπλάθει τοπικές, οικουμενικές και πανανθρώπινες αξίες, ενθαρρύνοντας μια διεισδυτική θεώρηση της ζωής μέσα στην σημερινή συνθήκη της αβεβαιότητας και της αστάθειας μιας κοινωνίας που είναι συνεχώς ρευστή.
Ας θυμηθούμε σε αυτό το σημείο έναν από τους πιο σημαντικούς εικαστικούς του 20ου αιώνα, τον Joseph Beuys όταν κήρυττε ότι «όλοι είμαστε καλλιτέχνες», ενώ «τα πάντα που κάνουμε είναι τέχνη», αφενός αντικρούοντας την καλλιτεχνική εξειδίκευση και αφετέρου εκτιμώντας ότι οι δράσεις μας δημιουργούν και συγκροτούν ένα «κοινωνικό γλυπτό», συντελώντας συνεχώς στη διαμόρφωση της κοινωνίας και του περιβάλλοντος. Αυτά τα έργα, συνεπώς, των ανθρώπων που καταπιάνονται με τη γη, είναι καταλύτες μια πολύ-αισθητηριακής διαδικασίας, ενώ αποτελούν ανυπέρβλητα έργα γνώσεων, υπενθυμίσεων και βιωμάτων μέσα στα οποία αποτυπώνονται οι βαθύτερες ιστορίες μας. Είναι έργα τέχνης που θα ζουν αιώνες.

Στον αγαπημένο μου μπαμπά, Αποστόλη Παπακωνσταντίνου (1934-2019)